Romeinse gladiatoren zouden vega’s zijn geweest, en geleefd hebben op een vrijwel vleesloos, vegetarisch dieet, waarbij ze hun energie op niveau hielden door een powerdrankje gebaseerd op as van verbrande planten. En dat zou dan allemaal zichtbaar zijn geworden in de botten van een twintigtal gladiatoren die ergens in de tweede en derde eeuw in Ephesus werden begraven. Aldus wetenschapsjournalist Pieter Hotse Smit, die er voor de Volkskrant een stukje over schreef, en daartoe putte uit een bericht dat door de BBC in elkaar werd geflanst, en voor de vorm keurig een linkje naar de bronpublicatie opgeeft, maar die overduidelijk niet heeft gelezen. Het verhaal klopt namelijk niet, en wordt ook niet ondersteund door de gegevens die de Oostenrijkse onderzoekers zelf publiceerden.
Allereerst: ja, het is redelijk geloofwaardig (maar niet noodzakelijkerwijs onproblematisch) dat een deel van de geanalyseerde slachtoffers inderdaad gladiator was: ze werden gevonden op een plek met iconografische verwijzingen naar gladiatorenspelen, en velen lijken te zijn overleden als gevolg van een trauma – en dat kunnen natuurlijk heel goed verwondingen zijn die zijn opgelopen tijdens een optreden in een amphitheater – dat overigens voor zover ik weet in Ephesus nooit geïdentificeerd is, maar ook daarvoor is eventueel wel een uitweg te bedenken.
Het is in ieder geval zinnig om deze ‘gladiatoren’ als groep te bestuderen, en om ze als groep te vergelijken met andere populaties uit andere grafvelden – hetgeen precies is wat de Weense onderzoekers deden. Ook die vergelijking is nog zo makkelijk niet: het is niet noodzakelijkerwijs helder dat de populaties contemporain zijn. Daarnaast zijn de aantallen wel erg klein: 20 gladiatoren, en een controlesample van nog eens 20 niet-gladiatoren, te dateren binnen een tijdstbestek van 200 jaar. Dat zijn nogal weinig mensen voor een nogal lange periode – iets dat iedere mogelijke conclusie per definitie nogal verwatert.
De onderzoekers zijn fair en eerlijk te werk gegaan, en hebben de twee groepen voor zover ik kan overzien geloofwaardig en grondig geanalyseerd. Maar nu komt het: waar Volkskrant (en BBC) om het hardst roepen dat de isotopenanalyse zou hebben aangetoond dat de gladiatoren vooral vegetarisch aten, zeggen de onderzoekers het net even anders. Ik citeer:
All individuals consumed C3 plants like wheat and barley as staple food. Pliny the Elder reported in his Naturalis historia that barley (hordearii), a C3 plant, was a main component of the gladiators nutrition which matches our findings. However, most NG individuals apparently also had C3 plants as a staple food since no statistical difference is detectable.
Even verderop, in de algemene conclusie wordt het nóg explicieter:
The different groups’ (gladiators, NG-males, females, infants) stable isotope data do not differ significantly.
Met andere woorden: hoe vegetarisch de gladiatoren ook waren, ze onderscheidden zich daarmee niet van de rest van de populatie! En dat is ook niet zo raar: onze kennis over het antieke dieet is niet heel groot, maar het staat wel vast dat de consumptie van vlees, voor de overgrote meerderheid van de bevolking, een incidentele aangelegenheid was. Voor vis lag dat marginaal genuanceerder omdat het in de kuststreken redelijk goed te krijgen was, maar landinwaarts was vis ook lange tijd een luxeproduct, en alleen in geconserveerde vorm te verkrijgen.
Isotopenanalyse is in recente jaren een beetje een trend in ons vakgebied, en het is zeker in potentie een belangrijke bron van informatie over antieke diëten – zo is, ongetwijfeld tot uw grote verrassing, op basis van isotopenanalyse aangetoond dat men in de omgeving van Ostia, aan zee bij Rome, redelijk wat vis moet hebben gegeten. Het is echter, zoals veel nieuwe technologie ook een potentiële bron van misplaatste factoïden en mythes: de archeologen die de leiding hebben over de opgravingen begrijpen de technologie dan vaak nog niet zo goed, verwachten er wonderen van, en zijn blij met ieder tastbaar resultaat. Omgekeerd kennen de analytici die het laboratoriumwerk doen de historische context weer niet, en rukken vaak lukraak wat feitjes uit de kast om te laten zien dat hun resultaten overeenstemmen (of juist niet) met wat ‘de antieke auteurs’ schrijven. De integratie van dit soort nieuwe technologieën in het vak – op een manier waarop iedereen weet waar ie mee bezig is, duurt nog wel even, en gaat met veel vallen en opstaan.
En met sensationele stukjes over zogenaamd baanbrekende resultaten van de hand van journalisten die eigenlijk ook niet zo goed weten waar ze het over hebben, en niet de tijd nemen om echt kritisch naar de bronpublicatie te kijken.
POSTSCRIPT (26/10/2014, 15:47)
Op verzoek van de Volkskrant even een kort naschrift. Hoewel ik blijf vinden dat de wetenschapsjournalist in kwestie de feiten in dezen veel zorgvuldiger had moeten checken, verdient het wellicht wat meer nadruk dat De Volkskrant zich hier in wel heel goed gezelschap bevindt: niet alleen (zoals reeds genoemd) de BBC, maar ook NRC heeft dit bericht eveneens verspreid – laatstgenoemden zelfs in de gedrukte (!) krant. Het verdient bovendien wat nadruk dat ook de onderzoekers via hun uitspraken in het interview dat zij aan de BBC gaven actief hebben bijgedragen aan het oproepen van een nogal misleidend en deels onwaar beeld.
Ook is het natuurlijk wel degelijk zo dat de nuance dat het beeld bij de gladiatoren niet afweek van de controlegroep wel degelijk in het stukje van de Volkskrant staat vermeld, zij het achteraan in het bericht, en zonder de implicaties van dit simpele feit voor het eerder opgeroepen beeld van de ‘vega-gladiatoren’ uit te werken – de zin ‘Behalve het asdrankje verschilde het dieet van de gladiatoren nauwelijks van dat van de lokale bevolking’ staat nogal op gespannen voet met het in kop en in inleiding neergezette beeld. Dat is nog steeds gewoon misleidend.
In de oorspronkelijke versie van dit stukje schreef ik verder niets over het ‘asdrankje’ dat door de onderzoekers gereconstrueerd is. Dit wordt in de journalistieke stukken als feit gebracht, terwijl het in het bronartikel met zeer veel omzichtigheid wordt geopperd. En terecht, want de facto is er niets in de gegevens dat erop duidt dat de gladiatoren inderdaad dit drankje dronken, behalve een afwijkende Sr/Ca-verhouding, maar die kan uit verschillende voedingspatronen worden verklaard, zelfs, zo geven de onderzoekers eerlijk toe, via dierlijke produkten:
We cannot exclude some other mineral uptake of an unknown Ca supplier, such as dairy products which did not show significant signatures in stable isotope ratios.
De facto hebben de onderzoekers geen significante resultaten uit de analyse, en vertellen ze een sensationeel verhaal op basis van de schriftleijke bronnen, die we al eeuwen kennen. Daarmee voegt de hele isotopenanalyse dus NIETS toe aan het historische beeld, behalve dat het niet uitsluit dat Plinius inderdaad gelijk had. We weten dus niets.
Tot slot: een collega wees mij op de bijzondere achtergrond van PLOS ONE, als tijdschrift, waar je als wetenschapper stevig betaalt voor publicatie, maar dat verder geen peer review toepast vóór publicatie. Het lijkt mij goed als journalisten zich daar rekenschap van geven, vóór ze zo’n artikel gebruiken als basis voor een sensationeel stukje dat uiteindelijk vooral uit gebakken lucht bestaat.
CORRIGENDUM (20:31)
Goed, PLOS ONE doet dus wél aan een soort-van peer review, maar dan alléén op formele criteria, en niet op zaken als vernieuwendheid, relevantie en urgentie. Dat vind ik geen serieuze peer review, maar als zij het zo willen noemen, soit.
Miko Flohr, 26/10/2014