Die Johan Derksen. Jaar na jaar fakkelde hij iedereen af die het waagde een wenkbrauw boven het maaiveld uit te steken, bleken zijn racistische grappen en grollen ineens toch ingehaald door de tijdgeest. Ik moet toegeven: ik kan me ergens wel indenken dat het wat onrechtvaardig voelt dat het nou net gebbetje 9376 is die de adverteerders te veel blijkt. Ik geloof bovendien zo dat hier geen enkele sprake is van oprechtheid, maar van een zuiver opportunisme waarbij iedereen halsoverkop achter elkaar aan dendert zonder dat iemand echt goed heeft nagedacht – na het eerste persbericht sloot iedereen zich aan uit angst om als laatste achter te blijven. De adverteerders verdienen beslist geen standbeeld voor hun plotse daadkracht: Derksen nu opeens alsnog laten vallen is erg weinig, erg laat, en erg reactief.
En toch is het goed als het nu klaar is. Natuurlijk is dat goed. Laat Johan Derksen vooral met pensioen gaan. Het kleine, alledaagse geginnegap zoals dat aan de stamtafel van Derksen gedebiteerd wordt, onder het mom van ‘ach, dat doet toch iedereen gewoon joh’, en dat week-in-week-uit door honderdduizenden Nederlandse huiskamers schalt, rechtvaardigt racistische, homofobe en seksistische bakerpraatjes op terrassen en familiefeestjes in het hele land. Als Derksen inderdaad definitief van zijn voetstuk lazert maakt dat duidelijk dat het niet per se normaal is als moppentoppers grove ‘grappen’ maken over groepen landgenoten waartoe zij pertinent niet behoren of zouden willen behoren. Het is dat schertsende, arrogante omlaag trappen, en het bijbehorende homerische gelach, dat Nederlanders in gezelschap soms onuitstaanbaar maakt, en dat een nagel is aan de doodskist van onze vermeende nationale ‘tolerantie’.
Maar met alleen Derksen zijn we er niet. Het is, de facto, nog niet eens een serieus begin. En dat is natuurlijk waar de schoen een beetje wringt in dezen: Derksen is een publiek symbool, en een haffel protestmodder de verte in werpen is het makkelijke, veilige werk. De inleidende beschietingen, zo u wilt. De echte strijd, die zullen velen vooral ook in de directe omgeving moeten voeren. Door grenzen te stellen aan wat ze normaal vinden. Door te protesteren. Te benoemen. Te confronteren. Het zogeheten ‘gesprek’ aan te gaan. Dat is totaal niet makkelijk, en totaal niet veilig. Maar er verandert niets zolang we racistische stereotypen in onze eigen omgeving tolereren, wegkijken en zwijgen als er weer eens iemand begint over dat ‘die mensen hier ook maar te gast zijn’, of ‘dat het toch juist leuk is om zo’n grappige kindervriend te zijn!’ of nou ja, vul die passief-agressieve grap over die schaal met Buys’ Zoenen zelf maar in. Dat laten gaan, en wel fulmineren over Derksen op Twitter – dat is weinig. Erg weinig.
Lang niet iedereen leeft in een bubbel die vrij is van onwelriekende oprispingen, al bent u beslist gezegend als dat wel zo is. De strijd tegen racisme (en seksisme, en homofobie) moet ook onder familie en vrienden gevoerd worden, en ja, daar doet het vaak pijn, en kan het soms veel op z’n kop zetten. Ik duik er zelf ook vaak voor weg. Dan laat ik het gaan, om de lieve vrede, of klik ik het weg, op Facebook. Er zijn op ieder moment duizend praktische redenen om toch weer niet die confrontatie aan te gaan, zelfs al is de walm van de stereotyperingen niet te harden. Het is feest, laten we het een beetje gezellig houden. Het is maar Facebook, en een doorgeplaatste post, en ik heb morgen drie deadlines, en geen tijd voor een discussie. Of praktischer: waar te beginnen? Hoe zorg ik dat iemand begrijpt wat ik wil zeggen en niet meteen de welbekende ‘maar-nu-noem-je-me-een-racist’-schwalbe maakt? Ik vind het niet heel makkelijk – maar het is uiteindelijk misschien wel belangrijker dan die routinematige haffel modder richting een publieke kop van jut.
Natuurlijk helpt het daarbij als er publiek debat is over wat de grenzen aan het betamelijke zijn: dat de ‘grappen’ van Derksen c.s. nu onder een vergrootglas liggen, helpt. Dat steeds meer mensen afscheid nemen van Zwarte Piet, helpt ook. Dat er brede, institutionele erkenning is voor het systemische racisme dat de Black Lives Matter protesten aankaarten is heel belangrijk. Het maakt dat moeilijke gesprek wellicht een fractie makkelijker – niemand kan redelijkerwijs beweren dat het slechts een klein groepje progressieve extremisten is die wil dat we die witte spruitjeslucht eindelijk achter ons laten. Het is een idee dat breed, en steeds breder, gedragen wordt in de samenleving. Maar dat adverteerders nu weglopen bij Derksen – of, volgende week, bij iemand anders – is niet meer dan een gemakkelijk beginnetje. Het echte werk, dat moet gebeuren waar het moeilijk is. Op feestjes. Op terrassen. Op Facebook. In de interactie met mensen die soms veel dichterbij staan. En dat zal niet altijd tot succes leiden.
Miko Flohr, 28/06/2020