I am finishing (I hope) an article today – for a book on labour in the Roman world, and I am looking at the way in which the spatial context in which work took place might (or might not) have had an impact on the social and economic world of those spending their days in shops and workshops. In summary, there are two important things to keep in mind when looking at labour in the Roman world from this perspective. In the first place, everyday work became very much publicly visible: many people operating shops and workshops were doing so in plain sight of the urban community, which led to a vivid discours in which people negotiated their social status on the basis of a strongly defined occupational identity. This was much stronger in the Roman world than had been the case earlier on. Second – and this is in my eyes the ‘big’ story – you see at the same time a development of large scale work environments that look more like factories than like workshops.

At some point I am arguing that at Pompeii, some of the houses with a workshop are really very tiny, which suggests that the people living in them were not very wealthy and probably were unable to maintain a large staff of workers alongside their own family. In other words: they are likely to have participated actively in the work on the shop floor on an everyday basis – as opposed to the classic picture in which the wealthy houseowner spends his day on the form, while his slaves did the work in the workshop. A good example of this could be house VI 14, 33-34 at Pompeii, which has a bakery that in size is as large as the house itself: the house basically consists of an atrium, two cubicula, a tablinum and a triclinium, and that’s it. The rest of the complex is devoted to milling grain, and making bread. Ideally, however, you want to base yourself on more than architecture alone: it cannot be excluded that this house lost its domestic function and was just used as a bakery. So, I went back to the excavation reports, and checked whether the excavators back in 1876 had found anything that might suggest that this was, in 79 AD, an inhabited house.

To be honest, I had read the excavation reports some years ago, and I had remembered that in the triclinium (number c on the map, and the room to the right on the picture), excavators had found large quantities of objects that were unrelated to the baking process and pointed to a non-productive use. While I was writing it down for publication I wanted to double-check whether my memory was right. It was, sort of, but rereading the excavation report also was worrying: how reliable was it, actually? The thing that I had previously overlooked was that this was a so-called ‘scavo straordinario’ – two words that should ring alarm bells with anyone reading Pompeii’s excavation reports. A ‘scavo straordinario’ is something that was organized when an important visitor arrived at the excavation: for the occasion, one room was selected that was ‘excavated’ in the presence of his or her highness, and if this was a Royal highness, the house was subsequently named after him or her – which is why we have a ‘casa della Regina d’Inghilterra’ and a ‘casa del Principe di Napoli’. In this case – more precisely on 14 september 1877 – the excavations were visited by His Highness the Ambassador of France, who was to witness the ‘excavation’ of the triclinium in the southwest corner of the house.

[IMG]178[/IMG]

There is only one tiny detail: the house was already excavated. A brief description of its layout had been published in the Notizie degli Scavi the preceding year (1876, p. 195). It is possible that the excavation had not yet reached the floor level, but enough was known to describe the remains of the bakery, which are not far above the ground level. In any case, no artifacts had been reported in 1876, which is typical for the period but does not necessarily mean that nothing had been found – it is extremely unlikely that nothing was there. In fact, the only artifacts that were found in this house were found in the triclinium, during the scavo straordinario. This should already raise some eyebrows. But still, it is possible that they had left the last meter of debris in this room for a later occasion – such as that 14th of september in 1877.

Yet, this all becomes highly unlikely if you read very carefully what, actually, was found under the eyes of the ambassador of France. The report gives a long list that goes on for three quarters of a page. This is highly unusual for such a small room. It is also highly unusual that this small room in this small house contains three decorated bronze vases, a decorated box, also of bronze, a balance, several bronze plates, 347 bronze coins, a silver hand mirror, two silver spoons and four small silver coins, ten bottles and cups of glass, some high quality arettine ware, and a whole load of everyday instruments. In other words: this surely is a remarkable discovery, that must have pleased the ambassador.

It is only, probably, fake. That is, it has been observed by others that the scavi straordinari often tend to return more, and more spectacular finds – more metals, more silver, and more gold, and more objects in general. This raises the impression that at least some of the ‘finds’ were buried for the occasion and then – surprise, surprise – ‘discovered’ before the eyes of the visitor. In this case, where we know that the house already mostly had been excavated a year earlier, it is hard to avoid the impression that things were messed up on purpose. Yet, you cannot hide such high-profile discoveries in the presence of Important People from the excavation reports – lest someone discovers. That’s why it is so complicated to read Pompeii’s excavation reports.

What does this mean for my article? Well, basically it means that I have to make do with the architecture, which in itself fortunately is clear enough about the way the house was used – house and workshop were neatly separated, and there clearly was a ‘domestic’ and a ‘productive’ sphere within the building also after the construction of the bakery. So, I stick to my point: this house was most likely inhabited by a small family, who ran the workshop with the aid of, perhaps, one or two others – slaves or wage laborers, we don’t know. But I’ll have to get rid of the idea that the objects found in this house tell us a lot about what happened here. Fortunately, in other houses, things are a bit different. Sometimes.

Miko Flohr, 25/03/2014

Herinneringsplekken heb ik te over, maar één van de malste is denk ik toch wel de Bruna op het centraal station van Utrecht. Mal, omdat ik er vaak langs loop, en dan consequent even denk naar die – in mijn herinnering – bitter koude dag in 1994, toen ik op weg was van een vakantie in Noord Holland naar huis in Brabant. Een totaal betekenisloze herinnering, die steeds terugkeert. Het was 16 februari, en mijn planning was in de soep gelopen. In Hamar werd een 1500m geschaatst, maar ik zat in een trein.

Goddank was daar de overstap in Utrecht, en had men in de Bruna een radio aan. Ik was ongetwijfeld niet de enige die daar stilletjes in tijdschriften stond te bladeren toen Koss aan de start verscheen, al was het totaal toeval dat dat precies gebeurde toen ik moest overstappen. Zorgvuldig woog ik mijn tijd: hoe lang kon ik in de winkel blijven zonder dat men mij vriendelijk doch dringend zou vragen of ik soms iets zocht?

Wereldrecord. Fantastisch, maar kon ik nog wachten op Ritsma (in mijn herinnering zat die in de volgende rit)? Even doorschuifelen dan maar. Onttroond wereldrecordhouder Ritsma redde het niet, zoals u weet. En elke keer dat ik langs die Bruna loop – binnen afzienbare tijd wordt ie afgebroken, overigens – ben ik daar nog steeds een beetje teleurgesteld over.

Miko Flohr, 30/01/2014

Ik vind het erg mooi, zo tijdens een wandeling rond lunchtijd, en zo met een beetje mist krijgt het iets sereen melancholieks. Maar toch voel ik me elke keer als ik hier hier langs de grachten loop nog steeds een beetje een Brabander op vakantie. Het is een beeldtaal die ik inmiddels aardig ken, maar die niet zo snel de mijne worden zal.

Miko Flohr, 23/01/2014

“Oh! Wanneer?!”

“Met wie?”

“Eh, maar die heeft wel een vriendin hè.”

“Wel.”

“Welles.”

“Wel, ik weet het zeker.”

“Lieve schat, ik meen het. Ik zag hem vorige week. In de hal. Met een meisje.”

“Eh…”

“Zoenen, ja.”

“Nee.”

“Een echt onwijs lelijk en dik wijf.”

“Weet ik veel wie dat was. Ze was echt heel afschuwelijk lelijk en vet.”

(de jonge vrouw kijkt fluks in de spiegeling van het busraam, terwijl zij een pauze laat vallen)

“Ik dacht dat hij wel een betere smaak zou hebben.”

“Nou, met dat innerlijk van hem weet ik het ook niet, hoor.”

(de bus draait het station op)

“Weet ik veel. Gewoon gaan, natuurlijk. Jij bent toch veel leuker?”

Miko Flohr, 22/01/2014

Een wetenschapper die zijn vak een beetje serieus neemt gebruikt zijn eigen woorden. Dat is niet alleen omdat het niet netjes is om het werk van een ander over te schrijven: door de ideeën van een ander te vatten in het eigen vocabulaire laat je als wetenschapper zien wat precies je in andermans woorden leest, waarom je ze relevant vindt, en hoe je ze als bouwsteen gebruikt in het eigen verhaal. Overschrijven van anderen – met of zonder bronvermelding – is dan ook een intellectuele doodzonde: je spreekt met je eigen stem, of je zwijgt.

Zelfplagiaat is een heel ander verhaal, natuurlijk. Je zorgvuldig gekozen formuleringen zijn je intellectuele eigendom, en je hebt het recht die te (her)gebruiken waar je dat gepast vindt, al is het alleen maar omdat ze het product zijn van een lang intellectueel zoekproces en omdat alternatieven wellicht schaars zijn. Ik zou er niet aan moeten denken dat ik een argument minder scherp zou moeten formuleren omdat ik de scherpst mogelijke formulering al eens gebruikt heb. Je zelf oeverloos herhalen is suf, maar met zelfplagiaat is weinig mis, en bronvermelding is netjes en handig, maar niet per se essentieel: het zijn je eigen woorden. Zolang je niet goeddeels identieke artikelen onder andere titel herpubliceert lijkt er me weinig aan de hand.

Dat de discussie rondom het doen en laten van Peter Nijkamp in de media nu gedomineerd wordt door het begrip ‘zelfplagiaat’ is dan ook vreemd: dat is echt het minste dat de man verweten kan worden. Zorgelijker is dat het er deels toe leidt dat academici de situatie een beetje bagatelliseren. Zo hoorde ik van meerdere collega’s instemmend gemompel over een ‘nuancerend’ stuk van Marc van Oostendorp. Oostendorp is hoogleraar taalkunde in Leiden en ‘niet erg onder de indruk’ van de door NRC geponeerde verwijten. Nijkamp is geen Stapel: weliswaar vindt Oostendorp dat de praktijken van Nijkamp afgekeurd behoren te worden, maar hij vraagt zich af of het allemaal zo ernstig is dat het op de voorpagina van de krant moet.

Over dat laatste kun je wellicht soebatten, maar het is, juist gezien het recente verleden, niet onverwacht dat iedere vermeende wetenschapsfraude breed uitgemeten wordt, en het is, als wetenschappers, momenteel denk ik niet primair onze taak om onregelmatigheden in eigen kring te bagatelliseren of zelfs onder het tapijt te vegen: dat zal het toch broze maatschappelijke vertrouwen in de academie niet doen toenemen. In het post-Stapel- tijdperk mogen we er als wetenschappers geen enkel misverstand over laten bestaan waar de grenzen van het betamelijke liggen, en gezien het rapport van VSNU, en de door NRC genoemde voorbeelden, zijn die in het geval van Nijkamp en zijn promovenda Kourtit onmiskenbaar overschreden, en ver ook. Zoals NRC laat zien schreef Nijkamp, zonder duidelijke bronvermelding een hele alinea (!) over uit een artikel van anderen. Dat maakt Nijkamp nog lang geen Stapel, maar het is wel buitengewoon onverkwikkelijk, zeker voor iemand in zijn positie.

Ik vrees altijd een beetje dat de buitenwacht bij dit soort verhalen denkt: studenten trappen ze om dit soort trucjes de ivoren toren uit, maar aan de VU kun je er tegenwoordig universiteitshoogleraar mee worden, als je de juiste vrindjes hebt. Quod licet Iovi, non licet bovi. Dat soort gevoelens van ongenoegen kunnen we ons echt niet permitteren: wetenschap drijft op maatschappelijk draagvlak, en tast je dat te zeer aan, dan voel je dat op termijn in de portemonnee. Mensen als Nijkamp moeten we dan ook beslist niet de hand boven het hoofd houden. Ongeacht hoe pervers de prikkels in het systeem zijn, en ongeacht de waanzin van impactmetingen en citatiescores, wetenschappers dienen oorspronkelijk werk te leveren. Doen ze dat niet, dan horen ze op de academie niet thuis. Dat is de boodschap die we, vind ik eigenlijk, dezer dagen als wetenschappers eendrachtig zouden moeten uitdragen: wie het spel niet volgens de regels speelt, hoort er niet bij.

Miko Flohr, 08/01/2014

The latest volume of the Journal of Roman Archaeology provides a long, and rather positive, review of the volume on Roman Toilets by Gemma Jansen, Ann-Olga Koloski Ostrow and Eric Moormann to which I have contributed a section on the economic applications of urine in the Roman world (part of a chapter co-written by me and Andrew Wilson). This section has always been one of my favourite pieces to write (I wrote it back in 2007…). It simply was a lot of fun to look into ways Romans used aged urine (= ammonia) in agriculture and manufacturing, and I was more than happy to debunk the idea that Roman fullers collected their urine by means of vessels placed on the street in front of their shops (on the grounds that the evidence brought forward in favour of this idea was ridiculously weak, and that such a system does not make any sense at all if you want to be sure you collect your urine pure and unpolluted – which is handy if you want to turn it into a chemical agent…). I am therefore very happy to see that the reviewer, Werner Heinz, also has appreciated my attempt to correct this oft-quoted but wrong picture (see for his comments the bottom of this post). I thought this makes a good occasion to share, online, what I wrote back then:

There is a vociferous tradition claiming that fullers, who are the most prominent urban users of urine, had their stuff collected by means of jars that were positioned in front of their shops in the street. This idea can be traced back as far as the late nineteenth century, when it appears prominently in the dictionaries and handbooks that were produced in that period and figures as an unquestioned fact in recent literature.[1] The generally accepted notion of urine collection by means of amphorae has made archaeologists identify the remains of amphorae in or near excavated fulling workshops as ‘collection vessels’.[2] However, apart from the fact that it is almost impossible for an archaeologist to determine whether one specific vessel was used for urine collection of not, there may be reason to have some doubts about the practice itself, as the evidence on which it is based seems to be very thin.

The standard body of references given as evidence for urine collection in vessels on the street consists of the same three texts: epigrams 6.93 and 12.48 of Martial and a passage in Macrobius (3.16.15). Epigram 6.93 of Martial is a not-so-subtle character assassination of a woman named Thais. With several metaphors, the poet explains his public how badly the woman in question usually smells. The first metaphor compares her body odor with the smell coming from an old testa (crock) of a parsimonious fuller ‘recently broken in the middle of the road’. While it may be argued that the broken vessel smells because it used to contain urine, it cannot be deduced from the text that it used to be at the disposal for male passers-by that needed to empty their bladder. Rather, the specific location referred to—‘in the middle of the road’—seems to suggest that the vessel fell on the ground during transportation and broke in to pieces.

The second epigram, 12.48, is a critique of the absurd favors sometimes expected in return for a copious dinner. The argument is that no matter how fine the dinner is, as soon as the food is consumed, it is worthless,

quod sciat infelix damnatae spongea virgae

vel quicumque canis iunctaque testa viae:

mullorum leporumque et suminis exitus hic est, …

… a matter for a luckless sponge on a doomed mop stick

or some dog or other or a crock by the roadside to take care of.

That is what mullet and hares and sow’s udder come to.

Here, Martial does not refer to fulling at all. Moreover, while the references to a sponge stick, a dog and a crock may invoke an atmosphere of waste and excreta, it does not follow that the crock by the roadside is meant to be filled with urine. Given the consumed products mentioned in the following line, it is very well possible that Martial refers to faeces or, possibly, vomit, which is what dogs are notorious for eating.

The passage in Macrobius’ Saturnalia, however, does refer to crocks in the street being filled with urine by passers-by:

Dum eunt, nulla est in angiporto amphora quam non inpleant, quippe qui vesicam plenam vini habeant

As they go, there is no amphora in the alley that they do not fill, these men with their bladders full of wine. (Macrobius 3.16.15, translation author).

The text is part of a quote from the 2^nd century B.C. orator Caius Titius that is a long rant about the decadence of some judges that spend their day gambling and drinking before stumbling to the place of assembly only to avoid a charge of absence from duty. While Titius’ account may be taken as an indication that amphorae were a regular element in Roman alleys, it does not follow that these functioned as urine collectors, nor that they belonged to fullers.

If there is no literary evidence for public urine collection, it may also be worth while reconsidering some of the archaeologically identified urine collectors. The best known of these is in the east part of the baths of Mithras at Ostia. According to Schiøler and Nielsen, the urine left by the visitors was transported by a lead pipe and collected in an amphora. It was to be used in the fullonicae in the basement of the baths. However, a significant problem with the theory of Schiøler and Nielsen is that the establishments claimed to be fullonicae do not satisfy any of the criteria used to identify workshops of this type. Moreover, there was no evidence for either a lead pipe or an amphora underneath the urinal and there is no underground through-route between the location of the amphora and the presumed workshops. It may even be questioned whether the urinal actually was a urinal, as there the only reason behind its identification as such must be that there is a rectangular travertine plaque with a hole in it in the floor of the room parallel to the wall. There are no traces of wear and the room in question is much longer than the travertine plaque, which is in directly next to the entrance, an awkward position if it was meant as a urinal. Moreover, there are no parallel situations elsewhere in the Roman world suggesting that urinals of this type existed.

The urine collectors identified by Walter Moeller at Pompeii have recently been discussed by Mark Bradley, who concludes that in all cases, there is no reason to assume that the vases in question were used for urine collection.[3] Laurence Brissaud’s recent identification of an urine jar in Saint-Romain-en-Gal is equally doubtful.[4] The vase in question was at a distance of more than one house block from the nearest fullonica and was found between the street and the sidewalk with its highest remains 30cm under the level of the present pavement. While this difference may be due to a hypothetical raising of the street level postdating the installation of the crock, the idea of a urine collector with a narrow neck fixed in the ground more than 100 meters away from the nearest fullery does not seem to make much sense. Similarly, a series of jars in an alley at Berenice has been identified as possible urinals, but without any necessary connection with a fullonica.[5]

Thus, on closer inspection, none of the material and written sources that have been presented as evidence turns out to give any substantial indication that fullers collected their urine through vessels in front of their workshops. This method of urine collection also seems contrary to logic. If urine is going to be used for cleaning clothes, it is important that it is collected in the purest form possible: any pollution would need to be removed afterwards as it might influence the process of urea decomposition or have other negative side-effects on the quality and color of the clothing. Obviously, this means that the usual seated latrines known from the archaeological record, where urine and faeces are collected in the same basin, are unfit for urine collection. Public urinals, if they existed, are unfit as well, even if the liquids are collected in an accessible basin or trough: without someone watching over the space, a urinal can easily be abused for depositing wastewater, old wine or even vomit. Further, once collected, it is necessary to keep the urine free from pollution and prevent it from being diluted by rainwater or from evaporation because of exposition to the sun. Both problems are likely to occur with urine collected in vessels along the street. For all these reasons, public collection without surveillance does not seem practical at all. In the absence of strong evidence, the theory must be seen as a scholarly fiction.

This, rather disappointingly, means that we do not know how Roman fullers got the urine they used. Yet, it is clear that the urine must have been collected in some way or another. In early modern times, urine could be collected by the workers themselves in a vessel at home. This might have been a usual practice in antiquity too, even though there is no clear evidence for it.

Miko Flohr, 04/01/2014

I have never done this before as a scholar, but I thought it might make sense to start the new year with briefly looking back on the year that has just ended. The raw basics of my 2013 may be known to some readers: April 1st, I left the University of Oxford and the Roman Economy Project to start as a postdoctoral researcher at Leiden University to work on my new project – ‘Building Tabernae’ (and to do some teaching). Furthermore, somewhere around the end of May, my book – The World of the Fullo – was published, and some copies arrived in my office soon afterwards. Obviously, that was a great moment – to finally have the final and definitive result of ten years work in your hands. It also was great to start in a new academic environment – though I was sad to leave the old one to which I had just become used. Yet, this is only the surface. In what follows, I will discuss what I have actually been working on, highlighting a triad of themes and topics that coloured my work this year: Roman textile economies, urban craftsmen and traders, and, of course, my new project – building tabernae.

Textile Economies

I started the year with finally writing up my ideas about Pompeii’s textile economy – a topic about which I had been reading, thinking, talking and writing since I started working on the fullones, but which I could not discuss satisfactorily in my book. I was happy to see the resulting article published in the latest Journal of Roman Archaeology with a response by Nicolas Monteix, who disagrees with some of my argument and argues for a different reading of some of the evidence (one which I, in turn, consider unlikely, but more on that later). I think it is very good to have the two views out there – back to back in the same journal – so that others can decide who has the better arguments.

For a conference on the economy of ancient textiles at Marburg, I wrote a paper on how we should and could move from studying ‘the Roman textile industry’ to writing the economic history of textile manufacturing and trade in the Roman world – pointing to some historical developments that might have changed textile economies throughout the Roman world – globalization, an increased (though still limited) trade and exchange of textiles over longer distances, and the emergence, in certain contexts, of investment on a larger scale. Such an approach allows us to move beyond the traditional (and false) question of whether the Roman textile economy was ‘modern’ or ‘primitive’.

Urban Craftsmen and Traders

Most of my research time went to the issue of urban craftsmen and traders in the Roman world. The core project, in this respect, was the editing of a volume on this topic resulting from a conference back in Oxford in 2011. For this volume, I worked on a chapter on the ‘intellectual history’ of Roman craftsmen and traders in the modern world – reconstructing the development of academic discourse from before the Mommsen era until the first years of the new millennium. This was perhaps the most challenging, but certainly the most rewarding experience of the year. It took me quite some time to work myself through all the literature, but it is really fascinating to see how scholarly networks shaped modern ideas about the ancient world.

Two other papers were more closely related to earlier work on the material remains of workshops. I wrote a chapter for an edited volume on Roman urban economies on how we might improve our use of the archaeology of urban workshops to discuss the economic history of Roman cities – through qualitative analysis (‘close reading’), and comparative contextualization. Another paper – for a conference on labor in Gent – explored the spatial situation of archaeologically identifiable work environments, and its impact on the social lives of workers – a topic that was central to my work on the fullones. The point I made in this paper was that the emergence of large scale (urban) working environments can be seen as one of the ‘innovations’ of the Roman economy, and one that had profound social implications.

Finally, I did a bit of work on trade and traders, a theme that I had discussed before in reviews, but not really engaged with myself. What I did was an analysis of networks of traders from the Roman Near East in the Roman west, and how these developed from the Aegean to Italy, and possibly beyond in the late Hellenistic and early imperial period. I did this for a conference in Bergen, to which I had been invited by Eivind Heldaas Seland. The paper focused on three places: Delos, Puteoli, and Rome, and on the presence of Near eastern traders in the Roman West. More on this topic will follow perhaps later this year on this site.

Building Tabernae

Last but not least: the new project. Well… What can be said? It is still early days. I have done a lot of preparatory work, reading and thinking, but I have few results that I am now ready to share (which is not surprising, after only nine months’ time). Yet, I did write an exploratory paper on investment in commercial space in the city of Rome, which allowed me to think about some of the problems that I will have to face when discussing the evidence from that city, and I have invested quite a lot in getting to know the many Roman cities from Italy that have been partially excavated and thus are relevant to the project. Based on this work, I have prepared a field trip for next spring, during which I will visit a selected number of sites in Tuscany, Latium, and the Apennines. More on that brief field trip will follow over the next months.

The challenge of this first phase in a project is that you have to make the switch from ‘campaign modus’ (‘give me the money because this project will change things’) to ‘research modus’ (‘how can I get the best possible results out of this project in the limited time that I have’), and this necessarily also involves a return to questioning your basic assumptions. Not so much because you made things more solid than they were, but because the scholarly field is constantly moving and evolving, and because a good research project cannot afford to be a prisoner of a proposal that was written a substantial amount of time before the project started, and on the basis of a much smaller knowledge basis. The first phase of a project costs time, and involves a lot of trial and error. It may take me to this time, next year until I will finally have found a direction I am happy with. Until that moment, I might remain mostly silent about what is happening in terms of talks and publications.

Other stuff

Besides these things, I also wrote a couple of reviews – on Claire Holleran’s Shopping in Rome, on Emanuel Meyer’s Ancient Middle Classes, on Peter Temin’s Roman Market Economy, and on Julia Hoffmann-Salz’s Wirtschaftlichen Auswirkungen der römischen Eroberung.

Other pieces that came out (but had been written in earlier years) include a chapter on the occupational identity of fullones in early imperial Italy – and the role of the ulula and the quinquatrus in that respect. This was part of a volume on textile production in the Roman world. edited by Margarita Gleba and Judit Pasztokai-Szeöke. Also, reviews of Tchernia, Les Romains et le commerce, and Laurence and Newsome, Rome, Ostia Pompeii. Movement and Space were published.

All relevant publications are listed below, where possible with hyperlinks.

Miko Flohr, 01/01/2014

Ik heb er zware tabak van, van die hele discussie, en vooral van het frame dat eenieder die vraagtekens stelt bij de zwartepiettraditie dat doet uit politieke correctheid, of uit angst om te kwetsen. Luisteren naar, en begrip tonen voor, de oprechte gevoelens van anderen heeft niets met politieke correctheid te maken of met angst om te kwetsen, maar alles met menselijkheid, en met oog hebben voor je medemens.

ZEKER als het gaat om zoiets pietluttigs als Zwarte Piet – het moet een kinderfeest zijn, en een feest voor iedereen in dit land. We hebben hier niet te maken met een Islamdebat waarbij het soms echt keihard moet gaan om de grenzen van de vrijheid van meningsuiting, maar om een kinderfeestje. Sinterklaas is geen zaak van leven of dood, en van een door halsstarrige nationaalextremisten kapotgepolitiseerde cultuuroorlog, maar van een beetje inschikken en inleven, desnoods een beetje aanpassen, zodat het voor iedereen gezellig is. Dus niet, zoals bovenstaand plaatje, dat op de interwebs circuleert doet, even voor anderen bepalen wat al dan niet belangrijk is, en een valse tegenstelling creëren tussen ‘ons’ (echte) Nederlanders en ‘hun’ (minder echte) Nederlanders.

Ik snap oprecht niet dat mensen niet willen of kunnen zien dat het voor Nederlanders van creoolse komaf (en dus met een soms door die mensen vrij acuut ervaren slavernijverleden) confronterend kan zijn dat die grappig-dommige helpers van de Grote Blanke Goedheiligman met de Grote Witte Baard een pikzwarte huid hebben, dikke rode lippen, en kroeshaar, van wie we in de boeken kunnen lezen dat ze in de 19e eeuw doelbewust gemodelleerd zijn op negerslaven.

De verbijsterende agressie en het soms openlijke racisme waarmee momenteel de mensen die vraagtekens bij de zwartepiettraditie zetten dezer dagen tegemoet worden getreden in de publieke ruimte komt daar nog bij, en laat zien dat er niet alleen een nogal gevoelige snaar is geraakt, maar dat er her en der in onze samenleving nog behoorlijk wat plekken zijn waar wit superioriteitsdenken nog springlevend is.

Dat is voor mij meer dan voldoende reden om ieder initiatief dat leidt tot een verbreding en verkleuring van de traditie van harte te steunen. Hoog tijd voor blauwe smurfpiet, groene graspiet, en rooie rozenpiet. En gele kanariepiet, uiteraard.

Miko Flohr, 11/10/2013

Oh, jazeker. Dingen kunnen beter in de academie. Er zijn lange lijstjes te maken van zaken die eigenlijk niet zo heel goed lopen aan de meeste universiteiten. De verhouding tussen onderwijs en onderzoek is vrijwel nergens optimaal, en de verwachtingen omtrent innovatie en publicatie zijn immer hoog – in sommige gevallen te hoog – gespannen. Niet iedereen hoeft én jaarlijks het wiel uit te vinden én wekelijks vijf briljante colleges te geven; gewoon consequent goed werk leveren is ook al heel wat. Één idee dat beklijft is waardevoller dan zesentwintig artikelen die iedereen over tien jaar vergeten is, al zijn voor de respectievelijke carrières die zinloze artikelen stukken handiger. Ja, er zijn perverse prikkels, en ja, de druk, en de vele tijdelijke contracten, leiden soms tot een jachtige vrolijkheid, en tot een dwangmatig kijk-mij-nou-eens-positivisme dat eigenlijk, als je er even over nadenkt, lang zo kek niet is. Het is dan ook makkelijk cynisch te doen over hoe universiteiten werken, en om te klagen over wat er mis gaat. Je vindt er overigens ook altijd een dankbaar gehoor mee.

Misschien is het verzadiging, misschien is het dwarsheid, maar ik kan er niet altijd meer even goed tegen, tegen dat negativistische gesputter over het academische nu dat ook onder sommige wetenschappers bon ton is. Hoe terecht soms ook, het klinkt vaak vooral plichtmatig – alsof je, om met elkaar te kunnen praten, eerst ritueel moet constateren dat er allemaal geen moer meer van deugt. Twintig jaar geleden klonk hetzelfde gewauwel: het werd allemaal minder, vroeger was het allemaal veel beter, en de studenten – och, ze kunnen tegenwoordig toch niets meer! En dan die publicatienormen – nu moeten we ook al in het Engels publiceren! Dat laatste klonk dan of het buitengewoon vreemd en ergens een beetje vies was om je ideeën te delen met mensen van buiten de landsgrenzen.

Sindsdien is de academie zoals ik die ken – en dan gaat het dus om de geesteswetenschappen – verregaand veranderd. Geprofessionaliseerd, in sommige opzichten, uitgekleed in andere, linksom verrijkt, rechtsom verarmd. Ja, het onderwijs is schoolser geworden, maar in bepaalde opzichten is er ook meer diepgang, en meer besef van didaktiek. De eisen die gesteld worden aan onderzoek werken kleinschalige deelpublicaties in de hand, maar tegelijkertijd wordt er in ieder geval onderzoek gedaan en gepubliceerd – iets dat in de jaren negentig beslist niet overal gemeengoed was. De opkomst van de tweede geldstroom heeft op veel plaatsen de dominante old boys networks doorbroken en de universiteit opener gemaakt, al geldt dat vooral voor tijdelijke contracten, en minder voor de vaste aanstellingen. Een digitale revolutie heeft voor veel geesteswetenschappers zowel het primaire bronnenmateriaal als de secundaire literatuur ongekend toegankelijk gemaakt – en dat heeft een grote, en stimulerende invloed op zowel onderwijs als onderzoek. Niet alles is beter geworden, maar het is zeker niet zo dat alles maar slechter is geworden.

Er is veel om je kapot aan te ergeren, maar er is net zo veel dat beter is dan ooit te voren. Er zijn jonge historici die bezadigd klagen dat er geen ‘grote’ historische werken meer geschreven worden, maar even vergeten dat publicaties vergeleken met een paar decennia terug gemiddeld genomen van een ongekend hoog niveau zijn, en debatten levendiger, opener, en sneller dan ooit. Dat er vrijwel geen paradigmaverschuivende monografieën van 1500 pagina’s meer geschreven worden is wellicht jammer voor nostalgici, maar het zijn uiteindelijk de ideeën die tellen, niet het medium dat gebruikt wordt om ze te verspreiden, of het proces waarlangs ze tot stand komen. En hoe het met die ideeën zit? Ik kan alleen voor mijn eigen onderzoeksniche spreken, maar daar geldt: aan goede nieuwe ideeën is hoegenaamd geen gebrek. Misschien ben ik toevallig in een uitzonderlijke niche beland, maar ik waag het te betwijfelen.

Wie bezadigd wil sikkeneuren moet dat natuurlijk vooral doen, maar laten we als wetenschappers vooral mopperen met mate: het is een voorrecht, geen grondrecht, om wetenschapper te mogen zijn. Het is een voorrecht, geen grondrecht om dagelijks in relatieve vrijheid dwalen langs de grenzen van ons collectieve weten, en om de kunst van het twijfelen door te geven aan studenten. Voor alles hoort bij dat recht een plicht – te weten de plicht om het academische speelveld waarop je als wetenschapper belandt ten volle te benutten, en waar mogelijk te verbeteren, zodat zij die na ons komen niet struikelen over de obstakels die je nu her en der ziet liggen. Dat kost alleen vaak wel iets meer moeite dan sombertjes mopperen dat het allemaal niets meer is, tegenwoordig.

Miko Flohr, 15/09/2013

Het schijnt tegenwoordig zelfs al zo ver te zijn gekomen dat we zogeheten ‘islamapologeten’ min of meer expliciet te verstaan geven dat ze bloed aan hun handen hebben. Sterker – iedereen die niet voordurend bij alles wat er tussen Rabat en Surabaya misgaat om het hardst roept dat het de schuld is van Mohammed of Koran, is feitelijk verdacht, en op z’n minst schuldig aan policorslinkse wegkijkhypocrisie. Ergens heeft het iets kinderlijks, die schrille opgewondenheid over moslims, en die dwangmatige neiging om alles wat niet deugt via de woestijnprofeet en zijn heilige boek, direct op het bordje te schuiven van het progressieve deel van de natie. Vooral dat laatste: alsof misstanden in de islamitische wereld pas écht de moeite waard zijn als je ze kan gebruiken om Femke Halsema op haar nummer te zetten – “Hee, er wordt in Jemen een meisje van acht kapotverkracht! Verdorie, zie je wel: Femke is stom!” Maar stiekem is het natuurlijk allang niet meer kinderlijk. Het is eerder kwalijk.

Kwalijk? Ja. Kwalijk. Mag je niet zeggen, eigenlijk, want voor je het weet vind je weer dat de dingen niet gezegd mogen worden, of demoniseer je je retorische opponent. Laat iedereen vooral alles zeggen wat hem of haar zinnig voorkomt, en laat niemand zich gedemoniseerd voelen, maar toch is ‘kwalijk’ echt wel het woord dat ik hier wil gebruiken. Niet omdat het nou allemaal zo onfatsoenlijk of kwetsend zou zijn – kwetsen is helaas part of the game – en ook niet omdat al die islamkritiek op hoge poten net iets te vaak vooral dient tot het uiteenridiculiseren van de linkse kerk. Het is kwalijk omdat de obsessie met dat heilige boek en die linkse kerk de aandacht afleidt van echte problemen in de echte wereld met oorzaken die echt wel wat verder en dieper gaan dan religie alleen.

Een stukje causaliteitsexegese naar de mensen toe

Menselijk handelen – individueel en in groepsverband – is veel te complex om verklaard te worden vanuit één simpele factor, hoe aantrekkelijk dat vaak ook lijkt te zijn. Mensen worden wie ze zijn door alles wat ze op hun pad tegen komen en tot zich nemen. Materiële welvaart speelt daarbij een rol. Leefomgeving speelt een rol. Cultuur speelt een rol. Politieke overtuiging speelt een rol. Religie (of het gebrek eraan) speelt een rol. Je levensloop, met alle geluk en ellende die je meemaakt, en de mensen die je tegenkomt, speelt een rol. Opleiding. Vrijheidsbeleving. You name it.

Uiteindelijk is religie slechts één van al die factoren – en ook nog eens een die in sterke mate sociaal geconstrueerd is: geloof vormt zich op basis van wat je om je heen ziet, en op basis van wat in de eigen sociale groep als ‘religie’ wordt beschouwd. Belangrijker nog: religieuze identiteit, en de mate waarin het geloof actief en passioneel wordt beleefd, is nooit een gegeven, maar altijd onderhevig aan al het andere. Dat er extremistische moslims zijn die met vliegtuigen kantoortorens invliegen is niet iets dat besloten ligt in de Islam. Dat een geradicaliseerde nedermoslim Theo van Gogh vermoordde is niet iets dat besloten ligt in de Islam. Dat er in Jemen anno 2013 nog steeds ongeletterde boeren zijn die achtjarige meisjes huwen en vervolgens kapot verhuwelijksnachten is niet iets dat besloten ligt in de Islam.

Vervelende vragen die je kan omzeilen door alles op de Islam te schuiven

Inderdaad: zelfs het feit dat in al deze gevallen de Islam door daders gebruikt wordt ter legitimatie van hun misdaden ligt niet besloten in de Islam, en de obsessieve focus op de Islam, en de Islam alleen, leidt vooral af van vragen die stiekem een stuk belangrijker zijn als je je echt oprecht zorgen maakt over onze veiligheid, of over de positie van vrouwen en homoseksuelen in de wereld. Vragen, bijvoorbeeld, naar de specifieke historische en sociaaleconomische achtergrond van het antiwesterse sentiment dat zo’n vruchtbare bodem voor fundamentalisme lijkt te zijn. Vragen, bijvoorbeeld, naar de redenen waarom die middeleeuwse plattelandscultuur waarin volwassen mannen met meisjes van acht trouwen in sommige landen zo hardnekkig is en in andere stukken minder (hoi, globalisatie!). Vragen naar de wijze waarop onze consumptie van Saudische olie een regime overeind houdt dat de oliewinst vrijelijk inzet om via allerlei satellietzenders zeer conservatieve interpretatie van de Islam de wereld in te sturen. Vragen naar de specifieke sociaal-culturele omstandigheden die bij de integratie van migranten in Nederland een rol spelen.

Enfin, zo kun je eindeloos doorgaan. Het zal vast zo zijn dat de Islam voor kwaadwillende waarheidsobsessievelingen een palet aan aanknopingspunten biedt om allerlei schanddaden te legitimeren – welke ideologie biedt die aanknopingspunten uiteindelijk niet – maar legitimatie en causaliteit zijn toch echt twee heel verschillende zaken, die soms wellicht deels overlappen, maar vaak ook net niet. Begrijp me niet verkeerd: dit is geen oproep om misstanden te ontkennen (juist niet), of om via een omweg ons in het westen de schuld in de schoenen te schuiven. Mensen zijn verantwoordelijk voor wat ze doen. Zelf. Niet hun religie, niet hun cultuur, niet hun sociaaleconomische positie. Mensen. Zelf. Maar als je dan toch kritisch wil kijken naar waar problemen vandaan komen, en wat je eventueel zou kunnen of moeten doen om dingen te verbeteren, dan moet je het hele palet aan factoren meenemen. Niet slechts de religie.

Mantel van afkeer

De Islam is niet verantwoordelijk voor schanddaden die in haar naam verricht worden, en in de vrijwel alle gevallen niet eens de primaire verklaring ervan. Inderdaad: alles maar toeschrijven aan de Islam is net zo ideologisch verblind, kwalijk en gevaarlijk als dat consistente bedekken met de mantel der liefde dat in de jaren negentig bon ton was bij delen van de progressieve goegemeente. Je kan de mantel der liefde met veel kabaal vervangen door een mantel van afkeer, maar uiteindelijk blijft het een mantel. En mantels verhullen vaak meer dan verstandig is.

Dit stuk verscheen ook op ThePostOnline

Miko Flohr,