Van alle wetenschappelijke takken van sport is de studie van de mens veruit het meest complex. Deels is dat een probleem van praktische aard. Menselijk gedrag is vrijwel onmeetbaar, slecht modelleerbaar, vaak onbegrijpelijk buiten een specifieke context en in alle opzichten mateloos gevarieerd: het is voortdurend aan verandering onderhevig, en wat je op de ene plek dagelijks ziet, zul je op de andere tevergeefs zoeken. Wat nog komen moet is onvoorspelbaar, wat er is, is ongrijpbaar, en wat geweest is wordt in hoog tempo fragmentarisch—dat wat je morgen wil weten, blijkt gisteren per ongeluk te zijn weggegooid. Voordat je het menselijke goed en wel onder woorden hebt gebracht, is alles alweer anders. Πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει (*).

Tegelijkertijd is er een nog veel fundamenteler obstakel: is de mens eigenlijk wel in staat zichzelf te onderzoeken? Waar het in de exacte wetenschappen, en deels ook in de medische wetenschappen, nog enigszins mogelijk is om klinisch een probleem in kaart te brengen, verkruimelt de distantie wanneer de mens het menselijke onderzoekt. Dat is (volgens mij) vrijwel onvermijdelijk: we dwalen niet als onbeschreven bladen door de wereld die we bestuderen, maar worden gedreven en gestuurd door allerlei ideologische, culturele en religieuze preoccupaties—en de meest fundamentele preoccupaties hebben betrekking op wie we zijn, hoe we (samen)leven, waar we vandaan komen en waar het met de mens naartoe moet. Iedere wetenschapper die mensen onderzoekt – in het nu of in het verleden, vlak bij huis of heel ver weg – verhoudt zich tot zijn onderzoeksobject, en die verhouding is eigenlijk per definitie ideologisch gekleurd – of je je nou met Romeinse keizers bezighoudt, met leprozen in de middeleeuwen, of met sociale fragmentatie in het Europa van de vroege eenentwintigste eeuw. Dit geldt bovendien niet alleen de wetenschapper zelf, maar zeker óók zijn publiek.

Ware, ‘objectieve’, onveranderlijke wetenschappelijke kennis is dan ook, als het over mensen en samenlevingen gaat, vaak een illusie, en dat is het des te meer zodra (1) de thema’s dichter bij huis komen en de ideologische ‘ballast’ die de onderzoeker meetorst zwaarder weegt, en (2) de analyse zich meer richt op alledaagse situaties, die je nauwelijks kan meten, maar die wel heel bepalend voor allerlei belevingswerelden kunnen zijn. Niets zo moeilijk in objectieve termen te vatten als het microniveau van alledag in onze eigen samenleving – als het over de betekenissen dagelijkse sociale en culturele processen gaat, is de empirie in veel opzichten een tandeloze tijger, en is het al heel wat als je woorden kan vinden waarmee je je observaties breed kan communiceren. Moeten we dat dan maar niet op wetenschappelijk niveau bestuderen? Dat zou een vergissing zijn: mensen ontlenen betekenis aan, en worden zichzelf via alledaagse ontmoetingen. Inzicht in dat soort menselijke processen behoort tot de meest fundamentele vormen van wetenschappelijke kennis—het is alleen verdomd lastig te verkrijgen.

Gloria Wekker begeeft zich op een terrein waar dit probleem zo ongeveer het hevigst speelt: haar onderzoek speelt in het hier, in het nu, en gaat over een onderwerp dat in Nederland ideologisch extreem beladen is, en waarover het extreem lastig is goede gegevens te verzamelen. Je kan vinden dat ze wel erg stellig is in hoe ze het opschrijft, en je kan (met mij) vinden dat ze wel erg veel uit haar eigen ervaringen put, maar iedere analyse van haar werk zou moeten vertrekken vanuit de observatie dat het nog niet zo simpel is om een boek te schrijven over de manier waarop het postkoloniale ‘culturele archief’ zich uit in het Nederland van 2017, en over alle kleine (en grotere) gebeurtenissen waaruit de inhoud van dit ‘culturele archief’ duidelijk wordt. Daar komt nog bij dat de lezers van Wekker niet als onbeschreven blad tot haar werk komen – daarvoor is het onderwerp veel te beladen in ons land. Iedereen die in White Innocence leest doet dat vanuit een ideologisch gekleurde positie. Ook ik. En ook gij, Theepot. Is het mogelijk om ‘objectief’ over racisme te schrijven in een samenleving waarin je zelf leeft? Vermoedelijk niet. Is dit thema wetenschappelijk onderzoek waard? Hell yeah, en liefst door zoveel mogelijk verschillende mensen.

Wat Wekker doet staat in een duidelijke methodologische traditie die gevormd is vanuit precies deze problematiek: hoe bedrijf je wetenschap op een terrein waar de ‘wetenschappelijke methode’ van de harde sciences niets te bieden heeft? Hoe kom je van een observatie tot iets dat je betekenis zou kunnen noemen, zonder te verzanden in anekdotes?  Wekker vertrekt vaak vanuit een specifieke situatie, en extrapoleert die dan via literatuur.  Het is gemakkelijk om vanaf de zijlijn te roepen dat het allemaal statistisch significant onderbouwd moet worden, maar bij veel van de situaties die ze bespreekt is dat simpelweg niet aan de orde. Is het daardoor minder objectief? Ja, ongetwijfeld. Is het minder wetenschappelijk? Nee. Het bouwt voort op en draagt bij aan een duidelijk wetenschappelijk discours, en zal de komende jaren ongetwijfeld vertrekpunt zijn voor allerlei wetenschappelijk onderzoek dat het ‘model’ van Wekker van cachet zal voorzien, of zal doen wankelen.

Wekker is niet de enige die zo werkt. Hoe dacht u dat we, bijvoorbeeld, radicalisering onderzoeken? Ook daarvoor zijn onderzoekers (deels) gebonden aan close reading en thick description (*) van soms heel fluïde, nauwelijks te verifiëren situaties, en hangt veel af van vaak direct betrokken bronnen met zelf slechts beperkte kennis. Toch kun je langs deze weg tot duurzame inzichten komen. Het kost veel tijd en moeite, en vooral debat, want waar wetenschap over mensen gaat, gaat zij niet over absolute waarheden. Dat kan ook helemaal niet, en het is hoog tijd dat de manier waarop wij over wetenschap praten zich weg beweegt van de door natuurwetenschappen ingegeven objectiviteitsdrang. Wetenschap gaat, in essentie, ook helemaal niet over weten, maar over begrijpen en verklaren, en over het onder woorden brengen van allerlei complexe werkelijkheden, die er door verschillende ogen vaak anders uitzien. Daar heb je soms niet zozeer statistiek voor nodig, als wel een scherp oog, een dikke pen, en de confrontatie met het werk van anderen, die vanuit een andere (ideologische) positie naar een vergelijkbaar probleem kijken. Wetenschap over de wereld van de mens is een gesprek, waarbij vooral belangrijk is welke inzichten op langere termijn beklijven. Of die van Wekker daarbij horen, zal de tijd leren.

Miko Flohr, 23/12/2017

Ik heb ergens een zwak voor mensen met intrinsieke maatschappelijke bevlogenheid. Of ik het nu met ze eens ben, of niet—vanuit de grond van je hart iets vinden over deze wereld en daar serieus werk van maken is iets dat uiteindelijk veel te weinig mensen gegeven is. Op een bepaalde manier had ik dan ook altijd wel respect voor Paul Cliteur. Zijn ideologische positie is niet de mijne, maar hij zorgt voor zover ik dat kan zien goed voor zijn idealen, heeft een substantiële groep mensen om zich heen verzameld, en draagt al jaren bij aan allerlei debatten. Cliteur regelde eigenhandig geld voor de promotie van Machteld Zee (van anonieme donoren), en stond als promotor en aanjager aan de basis van de carrière van Baudet. Daar valt heel veel over te zeggen, maar volgens mij handelt Cliteur daarin vanuit een oprecht ervaren, intrinsieke, persoonlijke motivatie, en gebruikt hij volkomen legitieme middelen. Ik heb daar, ergens, oprechte bewondering voor: als je vanuit bevlogenheid school wil maken op het kruispunt van academie en samenleving, dan is Cliteur op praktisch niveau in vele opzichten simpelweg een voorbeeld. In principe.

Het is ook belangrijk dat wetenschappers zich uitspreken over de wereld buiten hun academische niche. Dat levert van meerdere kanten weerstand op—buitenstaanders horen je liever praten over zaken waar je ‘echt iets van weet’, en ook onder academici is er terughoudendheid om als academicus stelling te nemen over (politiek) gevoelige onderwerpen. Ik ben zelf lang bang geweest (en anderen voor mij) dat al die uitgesproken meningen, publiekelijk uitgevent op allerlei platforms een nagel aan mijn academische doodskist zouden worden. Het is niet zo gelopen gelukkig, maar het was ook een bewuste keuze om het niet te laten—niet alleen wegens apert burgerschap, maar ook omdat je juist als academicus vanuit belezenheid en ervaring soms argumenten kan aanleveren die ertoe doen. Er is geen enkele reden om daarin terughoudend te zijn: daarvoor ben je opgeleid als wetenschapper, en dat overstijgt specialisatie en vak. Het debat wordt beter als intellectuelen ook meedoen.

Ik denk alleen wel dat er aan academici terecht hogere eisen worden gesteld, zeker als ze—zoals Cliteur nu min-of-meer wekelijks doet—opiniestukken schrijven met een nadrukkelijk beroep op hun academische titel. Niet aan die eisen voldoen slaat bovendien terug op de hele beroepsgroep: een flink deel van het sociale kapitaal van ‘de academie’ staat of valt met de bijdragen die wij, academici, leveren aan allerlei maatschappelijke debatten. In dat licht maak ik me zorgen over de recente bijdragen van Cliteur en niet omdat hij een ideologische positie inneemt die niet verdedigd zou mogen worden, maar omdat hij bij voortduring vertrekt vanuit feiten en aannames die de toets der kritiek—to put it mildly—maar matig kunnen doorstaan. Ik geef drie voorbeelden.

In zijn stuk van 2 augustus over ‘occidentofobie’ rept Cliteur over een wijdverbreide ‘haat jegens wat we zijn’ zonder te specificeren hoe wijdverbreid die zelfhaat wel niet is, bij wie die zit, en hoe die zich concreet manifesteert in onze samenleving. Hij beweert dat die zelfhaat ons ‘zwak’ zou maken, maar legt niet uit hoe. Hij beweert dat ‘we’ denken dat onze cultuur relatief is omdat we vinden dat ‘alle culturen gelijk zijn’, maar vergeet daarbij schijnbaar dat dat op gespannen voet staat met de zeker in progressieve kringen brede populariteit van de universele (en dus absolute) rechten van de mens.

Eerder, in zijn column van 28 juli, introduceert Cliteur het begrip ‘racificatie’, en stelt dat we daar in onze samenleving in toenemende mate last van hebben: verzet tegen migratie zou en masse als ‘racisme’ worden betiteld, en ‘racificatie’ zou—ik moest twee keer kijken maar het staat er echt—door ‘people of color’ als carrièrestrategie worden gebruikt. Geen toelichting, geen namen, geen rugnummers. Geen onderbouwing—de lezer moet het doen met het humeur van Cliteur. Ik had zelf eerder het idee dat de verbale en argumentatieve uitwassen van sommige immigratiekritiek als ‘racistisch’ werden bestempeld, en niet zozeer het ‘verzet’ zelf.

In een recensie van Paul Nielsens ‘How to debate the Left on Islam’ (17 juli) rept Cliteur tenslotte over de ‘politiek-correcte islam-apologeet’—zijn taalgebruik maakt duidelijk dat we hier te maken hebben met een endemische diersoort die alomtegenwoordig is, en die in Nederland de facto het discours domineert. Argumenten ontbreken ten enen malen. Het is een beetje hallucinant, eigenlijk: ons integratiedebat wordt al jaren gedomineerd door conservatieve scherpslijpers, overheidsbeleid schuift alleen maar verder op naar rechts, en men blijft maar roepen dat de politiek correcte islamapologeten hier de dienst uit maken.

Nogmaals: wat stoort is niet de ideologische positie—laat Cliteur vooral met goede argumenten uitleggen hoe hij de wereld ziet. Wat stoort is het gebrek aan onderbouwing van essentiële basisaannames—denkt iedereen wel de dingen die Cliteur hen in het hoofd legt? Zijn wij progressieven allen islamapologeten? Vinden wij cultuurrelativisten echt allemaal dat er geen goed en kwaad bestaat in de wereld? Wordt het woord ‘racisme’ echt zo misbruikt? Ik herken daar vrij weinig van—noch bij mezelf, noch in mijn omgeving, noch in het debat als zodanig. Het lijkt erop dat Cliteur soms wel erg vrijelijk met andermans mening omspringt. Als collega-academicus stoor ik mij daaraan. Ik vind dat je van een academicus wat meer mag verwachten dan dit soort gemakzuchtige stropoppen, en ik hoop ook dat Cliteur zich, als hij dit soort stukjes schrijft, ten volle bewust is van niet alleen de academische vrijheid die wij allen zo hoog in het vaandel hebben, maar ook van de verantwoordelijkheid die het publiekelijk voeren van een doctorsgraad en een hoogleraarstitel met zich meebrengt.

Miko Flohr, 03/08/2017

Ik ben geen fervente tegenstander van de multiculturele samenleving – dat wist u vermoedelijk al. Wat u wellicht nog niet wist is dat ik eigenlijk ook niet echt een voorstander ben van de multiculturele samenleving. Misschien wel nooit geweest ook. Ik zou ook eigenlijk niet zo goed weten waar ik voor of tegen moet zijn – een samenleving is multicultureel of niet, en dat lijkt me in niet zozeer een ideaal, als wel een demografisch feit. Je kan dat mooi of lelijk vinden, maar het blijft eerst en vooral een feit. En over dat simpele feit heb ik niet zo’n sterke mening, eigenlijk. Het is zo.

Ik begreep ook niet waarom iedereen zo boos werd op Ella Vogelaar, toen ze tien jaar terug zei dat, op termijn, de islam deel van onze cultuur zou worden. Het leek me dat ze sprak over een simpele, op demografische gronden gebaseerde waarschijnlijkheid, niet over of zoiets wenselijk of onwenselijk was. Ik denk ook nog steeds dat ze gelijk heeft, trouwens, en ik denk dat het zogenaamde ‘islamdebat’ waar we nu al jaren middenin zitten een belangrijke eerste stap in die onvermijdelijke richting is. Maar dat terzijde.

Multiculturalistische wegkijkers? Nou…

Wat om die reden ronduit storend is zijn de onweersproken spookverhalen over zogenaamde ‘multiculturalisten’ die zouden menen ‘dat moslims gevrijwaard moeten blijven van kritiek omdat zij daarvan psychologische schade zouden ondervinden’. Misschien voel ik me te snel aangesproken door deze woorden van Machteld Zee uit het interview met Wierd Duk, maar in Nederlandse context gaat het bij ‘multiculturalisten’ bij uitstek over mensen van linksprogressieven huize – zoals ondergetekende (zie ook de subtiele hint van Ewout Klei in deze richting).

Kort en goed: dat vind ik helemaal niet. En als ik om me heen kijk vinden best wel heel veel mensen in mijn linksprogressieve kerk waar ik naar onze linksprogressieve hoogmis ga, pertinent niet dat moslims of de islam gevrijwaard zouden moeten blijven van kritiek. Kritiek hoort bij een open, multiculturele samenleving, en iedereen die onderdeel wil zijn van dat grotere, pluriforme geheel zal ermee moeten leren leven dat niet iedereen hetzelfde tegen de wereld aan kijkt. Punt.

Cultuurrelativisme? Ach…

Hetzelfde geldt dat eeuwige gewapper met het linkse cultuurrelativisme – alsof we allemaal postmodern ieder geloof in een objectieve standaard kwijt zouden zijn en vinden dat alle culturen in al hun aspecten altijd gelijkwaardig aan elkaar zouden zijn. Niets – echt niets – is minder waar. Er zijn vast nog wel ergens een paar doorgesnoven hardcorepostmodernisten te vinden, maar in de linkse kerk die ik ken, bezingen we toch echt een tamelijk universele standaard – die van de rechten van de mens, de man, de vrouw en het kind. U weet wel.

Voor mij is cultuurrelativisme altijd een relativisme binnen die universele standaard geweest, en hoewel je jaren kan soebatten over hoe zo’n standaard er nou uit moet zien, en over of ie nou echt wel zo universeel is, of toch best wel een beetje westers (en dus in wezen ‘imperialistisch’) – geen multiculturele samenleving kan zonder zo’n gedeelde standaard – samenleven is immers niet hetzelfde als bij elkaar in de buurt wonen. Ik heb eigenlijk nooit zo goed begrepen waarom men denkt dat mensen als ik dat idee niet zouden onderschrijven.

Stropoppen voor de eigen parochie? 

En zo haak ik eigenlijk al bij voorbaat af bij het betoog van Machteld Zee, en bij dat van zoveel andere ‘islamcritici’ omdat ze een stropop bestrijden – een stropop die men vaak zelf bedacht heeft, en waarin men vaak zo is gaan geloven dat men niet meer kan of wil zien dat de realiteit vaak toch wat anders ligt – het applaus van de eigen parochie is daarvoor misschien ook wel te hard.* Daarom, ten overvloede, en voor alle duidelijkheid: natuurlijk hebben we hier een gedeelde standaard, natuurlijk moeten we reële problemen benoemen en aanpakken, natuurlijk moeten we kwaadaardige religieuze netwerken blootleggen en oprollen, en natuurlijk moeten we onfrisse regimes ontmaskeren en isoleren – in tegenstelling tot, pakweg, de VVD vinden we op links vaak weer wel dat principes ertoe doen in het internationale verkeer, en dat mogen ze in pak-hem-beet Saudi-Arabië best wat nadrukkelijker horen.

Maar dat zijn zaken die voor zich zouden moeten spreken. Net zo voor zich als dat het een kenmerk van een multiculturele samenleving zou moeten zijn dat die zaken waarvan je samen vindt dat het niet tot de gedeelde standaard behoort divers, mogen zijn. Over waar precies die grens ligt, en over hoever je inschikt voor elkaar – daarover gaat het debat. Niet over of ‘de islam’ in Nederland hoort of niet, en over of we een multiculturele samenleving zouden moeten willen zijn. Het stadium waarin die vraag relevant was, is reeds veertig jaar geleden gepasseerd.

* Dit is uiteraard met enige frequentie ook omgekeerd het geval – niet minder spijtig, naar mijn smaak.

Miko Flohr, 08/10/2016

Ik deed vandaag de stemwijzer, en volgens mij heb ik op vrijwel alle stellingen die daadwerkelijk over de inhoud van dat verdrag gingen ‘neutraal’ gestemd. Het enige waar ik écht warm van word, is dat er onder druk van het associatieverdrag in Oekraïne wetten worden aangenomen die er in de toekomst onder meer toe kunnen leiden dat de sociale positie van kwetsbare groepen wat verbetert, en dat het Europese juridische minimum dat hier voor de behandeling van dieren geldt, ook in Oekraïne van toepassing wordt.

Verder lijkt het me een verdrag zoals verdragen zijn, met regels die linksom goede dingen kunnen brengen, en rechtsom perverse effecten kunnen sorteren, en met allerlei losse eindjes waarvan de betekenis pas in de toekomst echt vorm zal krijgen. Ik kan dat, met de beste wil van de wereld, niet beoordelen, hoe grondig ik dat verdrag ook lees. Omdat ik relatief veel vertrouwen heb in onze instituties, heb ik weinig bezwaar. Had ik minder vertrouwen gehad, dan was het anders geweest.

Het gaat dan ook niet om het verdrag, morgen: voor vrijwel niemand in Nederland doet het verdrag er echt toe. Het gaat om vertrouwen, gekrenkte trots, en wantrouwen. Het is een schrille, naargeestige campagne geweest waarin ik het eerste logisch samenhangende argument van het NEE-kamp nog steeds moet horen, en waar ook lieden die ijveren voor een JA-stem zich te vaak hebben laten verleiden off topic en ad personam te gaan. Het gekakel heeft vooral pijnlijk duidelijk gemaakt dat waar we over beslissen niet over onszelf gaat—dat maakt de posities volledig gratuit. Niemand in Nederland zal er wakker van liggen of dat verdrag er komt.

Het is ook procedureel nogal een farce. Niemand heeft de moeite genomen om precies uit te leggen welke ruimte onze regering nog heeft om te manoeuvreren: mocht het Rutte überhaupt behagen te oren te laten hangen naar wat de kiezer morgen mompelen zal, we weten totaal niet wat hij nog vermag. Blokkeren de Nederlandse kiezers straks bij een NEE-stem namens heel Europa (!) delen van dat verdrag? Dat is me nog eens democratie! Krijgen we een uitzonderingspositie? En op welke manier geeft die dan concrete betekenis aan het Nederlandse ‘NEE’? Dat is bijna onmogelijk. Er is, lijkt me, geen daadwerkelijk democratisch eindresultaat voor dit referendum bij een winst voor de Njetski’s.

Er had nooit referendum moeten komen over een wet die niet over onszelf gaat, maar nu het er—langs democratische weg—toch is gekomen, is er maar één acceptabel resultaat dat iedere twijfel weg neemt, namelijk dat we het reeds genomen besluit van onze volksvertegenwoordiging overeind houden. De enige geloofwaardige manier waarop dat kan is door een overwinning voor het JA-kamp. Scheelt ook op zeker een hoop populistisch geronk, de komende jaren.

Om die reden ga ik morgen stemmen, en stem ik vol overtuiging JA. Dat dat met de inhoud van het verdrag vrijwel niets van doen heeft, neem ik dan maar even op de koop toe. Democratie gaat heel erg om principes, maar vaak ook vooral om het electorale resultaat.

Miko Flohr, 05/04/2016